Συνέντευξη του Στέφανου Ληναίου

(Μάρτιος 2012) Συναντήσαμε τον κ. Στέφανο Ληναίο, στο χώρο του θεάτρου ΑΛΦΑ. Μας μίλησε για το ζήτημα των ελληνικών διεκδικήσεων και αξιώσεων για τις πολεμικές αποζημιώσεις, από τη γερμανική κυβέρνηση, αλλά και για τη θεατρική παράσταση «Δεν πληρώνω- δεν πληρώνω τίποτα» και το ομώνυμο κίνημα...

 

Επίσης, σχολίασε την επικαιρότητα και τα πολιτικά πράγματα, μέσα από τη ματιά της εμπειρίας του και της πολυετούς του δράσης, η οποία διαφαίνεται και μέσα από το τελευταίο του βιβλίο, με τίτλο «Ένα ποτάμι θάλασσα», το οποίο και μας παρουσίασε.
 

Ευχαριστούμε πολύ για τη φιλοξενία!
 

Δείτε το trailer της εκπομπής "Πρόσωπα σε Πρώτο πλάνο" (2.10"-3.57")
και αποσπάσματα της παράστασης "Δεν πληρώνω-δεν πληρώνω" της εκπομπής "Εν θεάτρω" 

Περισσότερες Φωτογραφίες στο flickr

 

  της Ρ. Σώρου


Χαίρεται κυρίες και κύριοι. Βρισκόμαστε στο φουαγιέ του θεάτρου ΑΛΦΑ και έχουμε την τιμή να φιλοξενούμε τον κ. Στέφανο Ληναίο. Γεια σας κ. Ληναίε..

Γεια σας και ευχαριστώ πάρα πολύ που ήρθατε.

Είπα ότι σας φιλοξενούμε, αλλά ορθότερο θα ήταν να πω ότι εσείς μας φιλοξενείτε, καθώς το θέατρο ΑΛΦΑ μπορούμε να πούμε ότι είναι το δεύτερο σπίτι σας, σωστά;

Εδώ και 40 χρόνια! Ήρθαμε νέοι και τώρα είμαστε παππούς και γιαγιά με την Έλλη, αλλά το κρατάμε. Είναι το σπίτι μας.

40 χρόνια θεατρική συμπόρευση και νομίζω, αν δεν κάνω λάθος 50 χρόνια…

Ζωής! Δύο παιδιά, εγγονός, ο 2ος Στέφανος. Αντέξαμε, ευτυχώς!

Σε μια τόσο δύσκολη περίοδο για την Ελλάδα, αποφασίσατε να ανεβάσετε με τη σύζυγό σας ένα προφητικό όπως έχετε πει ο ίδιος έργο το "Δεν πληρώνω, δεν πληρώνω τίποτα" του Ντάριο Φο. Τι σας ώθησε στην απόφαση αυτή;

Το πρωτοπαρουσιάσαμε το 1979-81, μετά ξανά το 1986, το 2000 και τώρα το ξαναπαρουσιάζουμε και συμπληρώνουμε 1.700 παραστάσεις. Το έργο από τότε που το παίξαμε ήταν επίκαιρο. Απλώς να σας πω ότι το 1976 που γράφτηκε ήταν τόσο πρωτοποριακό και θεωρήθηκε αναρχικό, που τον πήγαν στα δικαστήρια, καταγγέλλοντάς τον ότι ξεσηκώνει τον κόσμο. Αλλά ήμαστε τυχεροί, γιατί είχαμε έναν φωτισμένο εισαγγελέα, ο οποίος πρότεινε 6 μήνες φυλακή για τον Ντάριο Φο, αλλά είπε πως θα έπρεπε να βάλουν στο ίδιο κελί και τον Αριστοφάνη. Και έτσι αθωώθηκε. Σας βεβαιώνω ότι ποτέ δεν πίστευα ότι μετά από τόσα χρόνια θα είναι περισσότερο επίκαιρο από κάθε άλλη φορά.

Έτσι λοιπόν, και το 2000, μαζί με τον Ντάριο Φο κάναμε κάποιες προσαρμογές, το εκσυγχρόνισε κάπως ο Ντάριο Φο και το έφτιαξα κι εγώ στην Ελληνική πραγματικότητα. Έχω την τιμή, να έχει γράψει δημοσίως ο Ντάριο Φο, ότι οι διασκευές που κάνω, οι προσαρμογές στην ελληνική πραγματικότητα, είναι κάτι που δεν έχει μόνο με την έγκρισή του, αλλά αυτό θα έκανε κι αυτός αν το έγραφε για την Ελλάδα.

Πριν από 2 χρόνια λοιπόν, το προ-περασμένο καλοκαίρι, μια μεγάλη ομάδα πολιτών με πλησίασε και μου είπε ότι θα ήθελε να παίξουμε εκτάκτως, μετά από το ανέβασμα του 2000, το "Δεν πληρώνω", καθώς είχαν ιδρύσει την περίφημη ομάδα "Δεν πληρώνω-δεν πληρώνω", που δεν πληρώνανε διόδια κλπ. Είπαμε με την Έλλη λοιπόν, σε αυτή την εποχή τη δύσκολη, όχι μόνο να κάνουμε μια παράσταση, αλλά να το ξαναπαίξουμε.

Η απήχηση του κοινού είναι συγκινητική, γιατί δεν το πιστεύει πόσο επίκαιρο είναι. Μόνο όσοι το έχουν δει και το έχουν ξαναδεί, βεβαιώνουν τους υπόλοιπους θεατές, ότι μόνο ένα 30% έχει αλλάξει, οι αντιστοιχίσεις δηλαδή στο νόμισμα κλπ, το 70% είναι έτσι όπως γράφτηκε πριν, και είναι τραγικό ότι είναι τόσο επίκαιρο. Γι' αυτό κάθε φορά που τελειώνω την παράσταση, μεταξύ των πολλών άλλων που συζητάω με τον κόσμο, τους λέω "εύχομαι κάποτε να πάψει να είναι επίκαιρο αυτό το έργο". Γι' αυτό το ανεβάσαμε και γι' αυτό είμαστε συγκινημένοι με όλη αυτή την υποδοχή του κόσμου, που δεν την περιμέναμε.

Ο Ντάριο Φο είπε σε μια συνέντευξή του ότι μονάχα ένας Έλληνας κατάλαβε πως πρέπει να παίζεται το "Δεν πληρώνω" εννοώντας εσάς. Πώς νιώσατε για αυτήν τη δήλωσή του;

Είναι πολύ μεγάλη τιμή. Το έχει πει και σε μία γαλλική εφημερίδα και σε μία αγγλική, "Observater" νομίζω, και στο περιοδικό "Διαβάζω" πριν από χρόνια. Έχω την τύχη να τον έχω δει να παίζει. Έχω την τύχη πριν γνωρίσω τον Ντάριο Φο, να έχω ακούσει το όνομά του, να έχω κι εγώ την ίδια πρόθεση με εκείνον. Δηλαδή, το 1975 που δεν ήξερε κανένας για το Ντάριο Φο, εμείς ανεβάσαμε εδώ στο θέατρο ΑΛΦΑ, την "Απαγωγή του Πάπα", και είχα κάνει μια διασκευή ακριβώς σε στυλ Ντάριο Φο. Και όχι μόνο αυτό, αλλά το κατέβασα και στο κόσμο, δηλαδή η παράσταση έγινε μεταξύ πλατείας και σκηνής. Καταλαβαίνετε λοιπόν, ότι ήμουνα προετοιμασμένος να δεχτώ τη μαθητεία πλάι του.

Έτσι, ήρθε το 1977 και μου έκανε την τιμή να μου δώσει 2, 3 έργα του, το "Τυχαίο Ατύχημα", το οποίο πρωτόπαιξε το '77, το "Δεν πληρώνω", που το παίξαμε 1979-81 και το "Μίστερο Μπούφο", ένα έργο που δεν αποφάσισα ποτέ να παίξω, γιατί μόνο ένας ηθοποιός του βεληνεκούς του Ντάριο Φο, θα μπορούσε να παίξει ένα τέτοιο έργο, γιατί έχει ιδιότητες, προτερήματα και τεχνικές που εγώ δεν μπορώ να τις έχω, δεν το λέω από σεμνότητα. Είναι κλόουν, ο Ντάριο Φο είναι κλόουν. Και γι' αυτό δεν το έχει παίξει και κανένας Έλληνας, αυτό το έργο. Κάποιος τόλμησε να το παίξει, αλλά βάζοντας και άλλα πρόσωπα, ενώ το έργο είναι ένας μονόλογος.  Έτσι καταλαβαίνετε τη συγκίνηση για τη δήλωσή του αυτή. Και μάλιστα κάτι το οποίο με τίμησε πάλι, είναι ότι όταν πήρε το βραβείο Νόμπελ, του τηλεφωνήσαμε με την τότε μεταφράστρια -ζούσε ακόμα-, την αξέχαστη Άννα Βαρβαρέσου, τον πήραμε στο τηλέφωνο να τον συγχαρούμε, και του λέμε "πως είναι δυνατόν, Νόμπελ εσύ;". Και μας λέει "δύο τινά συνέβησαν, ή εγώ συμβιβάστηκα ή η Σουηδική Ακαδημία τρελάθηκε!". Και κάτι το οποίο πρέπει να λέω, δεν το φανερώνει ο ίδιος, όμως εγώ πρέπει να το λέω, 250.000 κορόνες  νομίζω πήρε, τα έδωσε όλα σε συλλόγους προοδευτικούς, τα χάρισε.

Ύστερα μου έκανε την τιμή, το 2000 που τον φέραμε -το '99 πήρε το Νόμπελ, το 2000 τον φέραμε- στους Δελφούς, για να τον τιμήσουν, και μου έκανε την τιμή και με κάλεσε να παίξω, τους Δελφούς μαζί του, μία σκηνή από το "Δεν πληρώνω, δεν πληρώνω".

Το συγκεκριμένο έργο προτρέπει και σε ανυπακοή και δράση. Θεωρείτε ότι θα μπορούσαμε να δούμε το κίνημα "δεν πληρώνω", ως τον αντίκτυπο μιας τέτοιας προτροπής; Ως μία έκφραση δηλαδή ανυπακοής και δράσης;

Ναι, το ξεκίνημα της ομάδας αυτής, και μετά όλων των "δεν πληρώνω", και ουσιαστικά οι δυο λέξεις αυτές, οι τέσσερις λέξεις, είναι το σύνθημα του ελληνικού λαού, και στο άθλιο χαράτσι που έχουν επιβάλει τώρα τελευταία. Είναι δύο τα μηνύματα του έργου. Το πρώτο είναι το δεν πληρώνω, το οποίο είναι λογικό. Σας βεβαιώνω ότι στα χρόνια της δικτατορίας που ήμασταν με την Έλλη, στο Λονδίνο, όταν τα τρόλεϊ, τα αυτοκίνητα, το τρένο, το μετρό, ακρίβαιναν χωρίς λόγο, έκαναν απεργία για μια μέρα και δεν πάταγε κανένας.

Δεν χρειάζεται λοιπόν, ούτε ανυπακοή, ούτε αναρχία, για να κάνεις κάτι αυτονόητο.

Αυτό είναι το μήνυμα του έργου. Ατομική συμμετοχή, με την έννοια ατομική ανυπακοή στις παράνομες αποφάσεις, αλλά ατομική συμμετοχή και στις διεκδικήσεις.

Αναφερθήκατε μόλις στο χαράτσι, και μου δίνετε έτσι την ευκαιρία, να αναφερθώ στο ότι το θέατρο ΑΛΦΑ βιώνει οικονομικό αδιέξοδο, καθώς έχετε δηλώσει ότι αδυνατείτε να καταβάλετε το ειδικό τέλος, με αποτέλεσμα η ΔΕΗ να απειλεί με διακοπή της ηλεκτροδότησης. Πως αντιμετωπίζετε τώρα αυτό το ζήτημα;

Κατ΄αρχήν, ο πρώτος λόγος που αρνούμαι να πληρώσω το χαράτσι των 6.000, είναι ότι το θεωρώ παράνομο και απάνθρωπο για τον ελληνικό λαό. Δεύτερον, είναι αδιανόητο σε ένα θέατρο που 40 χρόνια υπηρετεί την αλήθεια και όχι τη σκοπιμότητα, άλλα να λέμε στη σκηνή, και άλλα να κάνουμε στη ζωή. Τρίτον εγώ δεν έχω πάρει ποτέ επιχορήγηση. Ούτε από το κράτος, ούτε από το δήμο, ούτε από οποιονδήποτε ιδιώτη. Όχι μόνο γιατί δεν μου δίνουν, επειδή δεν ζητώ. Δεν μπορώ εγώ το βράδυ να καταγγέλλω τις διαδικασίες των επιχορηγήσεων και το πρωί να τα παίρνω. Αυτά τα κάνουν άλλοι. Τέταρτο σημαντικό, δεν είναι μόνον γενικό το παράνομο, είναι και προσωπικό. Κάθε οικογένεια που αρνείται να πληρώσει το χαράτσι, έχει κάποιο λόγο. Εγώ έχω έναν προσωπικό λόγο, το θέατρο ΑΛΦΑ 40 χρόνια τώρα όχι μόνο δεν έχει επιδοτηθεί, αλλά πληρώνει δημοτικά τέλη, δώδεκα μήνες το χρόνο, παρ' ότι εγώ μόνο έξι μήνες δουλεύω. Επίσης, στη μεγάλη πλημμύρα του '77, το θέατρο καταστράφηκε. Οι υπεύθυνοι, οι αρμόδιοι του κράτους και του δήμου, δεν είχαν ξεβουλώσει τα φρεάτια, πλημμύρισε η γωνία Πατησιών & Στουρνάρη, γέμισε το γωνιακό σούπερ μάρκετ, γκρεμίστηκε η μεσοτοιχία σε αυτό το σημείο που βρισκόμαστε εδώ, γκρεμίστηκε όλος αυτός ο τοίχος, και μέσα σε μισή ώρα το θέατρο είχε γίνει μία πλημμύρα, ξηλώνοντας εφτά σειρές καθισμάτων. Καταστροφή! Και όχι μόνο δεν με αποζημιώσανε, αλλά εξακολούθησα να πληρώνω και δημοτικά τέλη. Έκτον, πριν από 8 χρόνια ή 9 νομίζω, δημιουργήθηκε το κτηματολόγιο του δήμου και ανακάλυψαν ότι πριν από 56 χρόνια, όταν χτίστηκε το θέατρο είχε δηλωθεί 10 τετραγωνικά λιγότερο, με αποτέλεσμα να μου βάλουνε να πληρώσω αναδρομικά τέλη 8.000€! Επειδή τώρα ανακάλυψαν ότι πριν 56 χρόνια δηλώθηκε 10 τ.μ. λιγότερο.

Τέλος, ξέρετε είμαστε στη γωνία του Πολυτεχνείου, μας τα καίνε κάθε χρόνο, μας σπάνε τις βιτρίνες κάθε χρόνο και εγώ εξακολουθώ να πληρώνω δημοτικά τέλη κάθε χρόνο. Έτσι λοιπόν, έχω και προσωπικούς λόγους, και τους έστειλα μία αναλυτική επιστολή εδώ και δύο μήνες και επανειλημμένως πληρώνω μόνο το ρεύμα και τίποτα άλλο, λέγοντάς τους στο τέλος πάντοτε, μου χρωστάτε, δε σας χρωστάω. Όπως λέμε ακριβώς και για τις οφειλές των Γερμανών προς την Ελλάδα. Μας χρωστάνε, δεν τους χρωστάμε.

Διαθέτετε και την ιδιότητα του ειδικού γραμματέα του Εθνικού Συμβουλίου για τις πολεμικές αποζημιώσεις. Γιατί πιστεύετε ότι το θέμα των αποζημιώσεων έχει έρθει αυτή τη χρονική στιγμή στο προσκήνιο;

Κατ΄ αρχήν έχουμε την τύχη, τη μεγάλη τιμή, να προεδρεύει ένας μεγάλος Έλληνας, ο ακάματος ενενηντάρης Μανώλης Γλέζος, ο οποίος και μόνο με το κατέβασμα της ελληνικής σημαίας θα μπορούσε να κοιμάται ήσυχος. Αλλά πιστεύουμε όλοι, στη γενιά μου -τυχαίνει από δέκα χρονών παιδί να είμαι κι εγώ στα βουνά της Μάνης και στα χωριά της Μεσσηνίας-, δεν νομιμοποιείται κάποιος με μία πράξη, αλλά μόνο αν μέχρι το θάνατό του συμμετέχει, δρα. Ο Μανώλης ο Γλέζος είναι το πρότυπό  μου. Και ποτέ δεν πίστευα όταν ήμουν δέκα χρονών παιδάκι, ότι θα έρθει μια στιγμή που αυτός θα είναι πρόεδρος του Εθνικού Συμβουλίου για τις οφειλές των Γερμανών στην Ελλάδα και εγώ θα είμαι πλάι του ως ειδικός γραμματέας. Ποτέ δεν πίστευα ότι θα γυρίζουμε μαζί, σε πολλές πόλεις της Ελλάδας, Ναύπλιο, Σπάρτη, Καλαμάτα, Θεσσαλονίκη, να μιλάμε μαζί. Ο Μανώλης, ως πρόεδρος, αναλαμβάνει να μιλάει για όλο το ιστορικό και εγώ μιλάω για το τι πρέπει να κάνουμε και πως πρέπει να το κάνουμε, και τι ακριβώς διεκδικούμε.

Το Εθνικό Συμβούλιο δημιουργήθηκε εδώ και 20 χρόνια από σπουδαίους ανθρώπους. Δυστυχώς οι περισσότεροι έχουν φύγει. Από το σπουδαίο το δικηγόρο το Γιάννη το Σταμούλη, στον οποίο χρωστάμε πολλά, από το Γεώργιο- Αλέξανδρο Μαγκάκη, από τον Ευάγγελο Μαχαίρα, που είναι μεγάλος πια και σχεδόν έχω πάρει τη θέση του. Είναι σπουδαίοι άνθρωποι που βοήθησαν και βοηθάνε.

Το Εθνικό Συμβούλιο είχε φτάσει σε ένα σημείο απελπισίας εδώ και 2-3 χρόνια. Δε μας δεχότανε κανένας, παρά μόνο κάποια προοδευτικά κόμματα, ποτέ τα κυβερνητικά κόμματα δε μας δέχτηκαν να μας ακούσουν. Εδώ και 2-3 χρόνια φαίνεται ότι κατάλαβαν ότι είναι μέγιστο εθνικό θέμα. Με την κινητοποίηση που έχουμε κάνει εμείς και προ πάντων με την ενημέρωση, ο ελληνικός λαός σιγά-σιγά έχει μάθει κάτι πάρα πολύ απλό -και το λέω να το τυπώσουν αυτοί που μας βλέπουν και μας ακούνε αυτή τη στιγμή-, αν οι Γερμανοί μας δώσουν μόνο το 1/10, όχι από αυτά που μας χρωστάνε, από αυτά που αναγνωρίζουν ότι μας χρωστάνε, θα τους δανείζουμε, δεν θα μας δανείζουν. Να σας δώσω κείμενα, βιβλία, τη "Μαύρη Βίβλο", το βιβλίο "Μνήμη και Χρέος", όπου μπορείτε να δείτε λεπτομερώς, τι μας χρωστάνε, ποιες είναι οι αιτίες. Δε μιλάμε μόνο για τις καταστροφές, ούτε για τους νεκρούς, οι νεκροί δεν ανασταίνονται. Το κύριο θέμα είναι ηθικό, το θέμα των γερμανικών αποζημιώσεων είναι ηθικό.

Είναι αδιανόητο αυτή τη στιγμή, με αυτά που έχει τραβήξει η Ελλάδα και πολλές χώρες από τον ναζισμό στα 4 χρόνια, να κουνάνε το δάχτυλο οι Γερμανοί. Θα έπρεπε να έχουν στοιχειώδη σεβασμό. Αποτεινόμεθα στους νέους Γερμανούς και σε πάρα πολλούς Έλληνες που έχουν αποκατασταθεί, όταν μας λένε αυτοί τι χρωστάμε εμείς για τα εγκλήματα των παππούδων μας και των πατεράδων μας, τους λέμε ότι αυτή τη στιγμή αν η Γερμανία υπάρχει, υπάρχει γιατί ούτε μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο, ούτε μετά το Δεύτερο εξόφλησε αυτά που χρωστούσε στον κόσμο. Όχι μόνο δεν τα εξόφλησε, αλλά έγινε κάτι συγκλονιστικό. Αποφάσισαν όλα τα ευρωπαϊκά κράτη και ιδιαίτερα εμείς, η Βουλγαρία, η Ιταλία, η Πολωνία, η Γιουγκοσλαβία, που υποφέραμε, που καταστραφήκαμε, να παρατείνουμε την εξόφληση, να μην απαιτήσουμε την εξόφληση ως που να ανακάμψει η Γερμανία, που σημαίνει από το '45 που τελείωσε ο πόλεμος, ως το '90 περίπου, εμείς όχι μόνο δε διεκδικήσαμε, όχι μόνο δεν πήραμε τίποτε, αλλά τους δανείσαμε κιόλας, ως Ευρώπη κι ως Αμερική. Όχι μόνον αυτό, αλλά επί δέκα χρόνια όλα όσα τους δίναμε οι Ευρωπαίοι και όλα όσα εμείς δε ζητήσαμε να πάρουμε πίσω, ουσιαστικά απεδώθησαν, αναλώθηκαν μόνο και μόνο για αναπαραγωγικά έργα, δηλαδή ούτε εξοπλισμούς, ούτε όπλα, ούτε τίποτα άλλο. Το περίφημο γερμανικό θαύμα που έγινε, οφείλεται ακριβώς στα δάνεια και στο ότι εμείς δεν πήραμε αυτά που μας χρωστάγανε.

Όπως λοιπόν, εμείς, η Ευρώπη, όλος ο κόσμος, βοήθησαν τους Γερμανούς να ανακάμψουν, έχουν κι αυτοί, οι νέοι σήμερα την υποχρέωση να μας βοηθήσουν να ανακάμψουμε. Και να μη μας ζητάνε αυτά τα δάνεια, γιατί αυτά τα δάνεια όχι μόνο δεν υπάρχουν, αλλά τα έχουν πάρει ήδη πίσω, πως; Αυτή τη στιγμή το μεγαλύτερο ποσοστό εισαγωγών, αγορών στην Ελλάδα είναι από τη Γερμανία. Αεροδρόμια, Siemens, δωροδοκίες. Ας συνειδητοποιήσουν λοιπόν, οι νέοι Γερμανοί σήμερα, τι χρωστάνε στην Ελλάδα. Και να μη μας κουνάνε το δάχτυλο, γιατί αν είχαμε κάποια κυβέρνηση, που πραγματικά θα είχε τα κώτσια να το κάνει, θα έπρεπε να απελάσει αμέσως το Γερμανό πρέσβη. Εάν διαβάσετε τι έγινε στο Δίστομο, αν διαβάστε λεπτομέρειες  στη "Μαύρη Βίβλο", αν δείτε τις βιαιότητες, θα πρέπει να ντρέπονται και όχι μόνο να μην κουνάνε το δάχτυλο, αλλά όταν θα λένε τη λέξη Ελλάδα να σκύβουν το κεφάλι.

Οι αποζημιώσεις όμως, δεν διεκδικήθηκαν ποτέ από την πολιτεία. Γιατί πιστεύετε ότι καμία ελληνική κυβέρνηση δεν έπραξε το αυτονόητο;

Σας το είπα και σας το ξαναλέω με λίγα λόγια. Από την ώρα που είμαστε υπό κατοχή, ή λέγοντάς το πιο σεμνά, από την ώρα που έχουμε ανάγκη τους ξένους "προστάτες", μεταξύ των οποίων πρώτη προστάτιδα είναι οι Η.Π.Α. και αμέσως μετά η Γερμανία, ποια κυβέρνηση θα τολμήσει να τα βάλει με τη Γερμανία; Και όμως, η Γιουγκοσλαβική κυβέρνηση τα έβαλε, και ξέρετε ποιο ήταν το αποτέλεσμα; Έδωσαν ένα δάνειο στη Γιουγκοσλαβία, εξοφλώντας τους 120 δισ. δολάρια άτοκα, εξοφλητέα σε 99 χρόνια, σκέτο δώρο δηλαδή. Γιατί δεν το κάνουν και σε μας;

Ύστερα έχουμε άλλες προτάσεις εμείς, από την ώρα που έρχονται εδώ εταιρείες και αγοράζουμε τόσα πράγματα, μπορούν ένα 50%, 30 ή 40 να το πληρώνει το κράτος στις εταιρείες και έτσι ουσιαστικά, να εξοφλεί το χρέος. Τα νέα παιδιά που σπουδάζουν στη Γερμανία, αντί να πληρώνουμε εμείς οι γονείς τα έξοδα, να τα πληρώνει το Γερμανικό Κράτος. Και άλλες προτάσεις που έχουμε κάνει.

Έχουμε όμως την τύχη τώρα πια που κατάλαβαν την αδικία και το πόσο ανάγκη έχουν αυτά τα γερμανικά χρήματα να μας καλέσουν για δεύτερη φορά στη Βουλή για να τα εκθέσουμε, έχουμε ένα παράπονο όμως. Ήταν οι βουλευτές της επιτροπής εξωτερικών υποθέσεων στην αίθουσα της Γερουσίας, οι βουλευτές, η πρόεδρος, εκπρόσωπος της κυβέρνησης όμως δεν ήρθε, ούτε τη μία, ούτε τη δεύτερη. Περιμένουμε τώρα πάλι, έχουμε θυμώσει, και είπαμε ότι αν δεν έρθουν εκπρόσωποι της κυβέρνησης, εμείς δεν ξαναπάμε στη Βουλή.

Έχετε δηλώσει ότι για το ζήτημα των αποζημιώσεων, δεν μας ενδιαφέρουν τα θύματα, αλλά ο εξευτελισμός που υφίστανται τα θύματα από τους θύτες. Ποια είναι η γνώμη σας για την πρόσφατη απόφαση του δικαστηρίου της Χάγης; Θεωρείτε ότι είναι άλλο ένα πλήγμα για τα θύματα;

Κατ΄αρχήν θέλω να διευκρινιστεί, ότι δεν ηττηθήκαμε στη Χάγη. Η Χάγη είναι κάτι πολύ απλό. Οι κάτοικοι χωριών της Ιταλίας που καταστράφηκαν έκαναν αγωγές στο γερμανικό δημόσιο, οι οποίες επρόκειτο να εκδικαστούν στη Χάγη. Ζητήσαμε παρέμβαση κι εμείς για το Δίστομο, και έπειτα από δύο χρόνια αγώνων, τα καταφέραμε με το μακαρίτη το Σταμούλη και μας δέχτηκαν στην εκδίκαση. Έγινε λοιπόν, αυτή η εκδίκαση. Δεν αποφάσισαν τίποτα αρνητικό για εμάς, απλώς παρέμειναν στην ετεροδικία. Δηλαδή, ότι δεν έχουν δικαίωμα πολίτες να διεκδικούν από κράτος, αλλά μόνο κράτος με κράτος, κυβέρνηση με κυβέρνηση, διότι ισχύει ακόμα η ετεροδικία.

Θα σας αποκαλύψω τώρα κάτι. Έχουμε αποφάσεις γερμανικών δικαστηρίων, ότι δεν ισχύει η ετεροδικία και μπορούν τα εγκλήματα των Γερμανών να εκδικάζονται στο χώρο που έγιναν. Έχουμε αποφάσεις Παρισίων, αποφάσεις Γενεύης, όπου λένε ότι για αυτά τα είδη εγκλημάτων δεν ισχύει η ετεροδικία. Εδώ δεν είναι κάποιο ατύχημα, κάποιου αυτοκινήτου που κάποιος σκότωσε κάποιον. Εδώ έχουνε γίνει κακουργήματα, έχουνε γίνει εγκλήματα που εξευτελίζουν την ανθρωπότητα, εκεί δε χωράει ετεροδικία.

Εδώ καταγγέλλουμε ανοιχτά, πριν από χρόνια αποφάσισε επιτέλους ένα ελληνικό δικαστήριο ότι ναι, δεν πρέπει μόνο να εκδικαστούν, αλλά οι αποφάσεις να πραγματοποιηθούν. Και πήγαμε και κάναμε κατάληψη σε δύο γερμανικά κτήρια. Και η ίδια η κυβέρνηση μας έβγαλε, γιατί ανακάλεσε την απόφαση του δικαστηρίου, δεν μπορώ να τα πω δικηγορικά, εγώ ένας απλός ηθοποιός είμαι. Απλώς, επειδή τυχαίνει να ασχολούμαι με αυτά τα θέματα και να έχουμε μετατρέψει το θέατρο ΑΛΦΑ εδώ και 20 χρόνια ως στέγη του Εθνικού Συμβουλίου, να τα ξέρω πολύ καλά, αλλά αλίμονο αν κάνω τον έξυπνο, προς Θεού. Έγινε ανάκληση από τον τότε πρόεδρο του Αρείου Πάγου και απέρριψε την προηγούμενη απόφαση. Έτσι πλέον, δυστυχώς από την ίδια την κυβέρνηση τη δική μας, δεν γίνεται η εκδίκαση εδώ, και πρέπει να γίνεται μόνον έξω. Έτσι λοιπόν, η Χάγη δεν έκανε τίποτε άλλο παρά να αναγνωρίσει ότι υπάρχουν τα δικαιώματα των διεκδικήσεων, αλλά μπορούν μόνον να γίνονται μεταξύ κυβερνήσεων.

Κατά το παρελθόν έχετε διατελέσει βουλευτής. Θεωρείτε ότι οι άνθρωποι του πνεύματος θα πρέπει να έχουν ενεργό πολιτική δράση, ιδιαίτερα στις μέρες μας ή θα πρέπει τα πολιτικά τους μηνύματα να εκφράζονται μέσα από την τέχνη τους;

Ο Κίντερ Γκρας, ο Ντάριο Φο, ο Νόαμ Τσόμσκυ, οι μεγάλοι μου δάσκαλοι, και πολλοί άλλοι, έχουν πει ότι δεν είναι απλώς δικαίωμα, είναι υποχρέωση. Ποια είναι η διαφορά μόνο. Σε αυτούς τους 6 μήνες που έκανα βουλευτής, λυπάμαι που θα το πω, ένιωσα πιο ασήμαντος από κάθε άλλη φορά. Όταν πρωτοβγήκα στο θέατρο, κράτησα ένα κοντάρι, είπα δυο λόγια.  Είχα την τύχη να είμαι στην Οικουμενική Κυβέρνηση, μια σπουδαία κυβέρνηση, την οποία γι' αυτό ακριβώς σταμάτησαν, γιατί πήγαινε πολύ ωραία ενωμένη η Ελλάδα.

Έτσι λοιπόν, το κακό είναι το εξής, σιγά-σιγά και η Βουλή έχει γίνει επάγγελμα, και όλοι εμείς δεν ξαναθέτουμε υποψηφιότητα. Προτιμούμε να μείνουμε ακέραιοι έξω, ώστε τουλάχιστον να μην παθαίνουμε αυτή τη ζημιά που παθαίνουμε. Γιατί σκεφτείτε να ήμουν εγώ βουλευτής τώρα, θα μπορούσα να είμαι βουλευτής και να λέω αυτά που σας λέω;

Έτσι λοιπόν, αλίμονό μας αν καταργήσουμε την πολιτική με Π κεφαλαίο. Καταργούμε την πολιτική με π μικρό, που ο στόχος της είναι όχι ο κόσμος των ιδεών, αλλά ο κόσμος των απολαβών. Αν λοιπόν, αγωνιζόμαστε για να φύγει όλη αυτή η ιστορία αυτού του συστήματος της πολιτικής, δεν είναι για να καταργήσουμε την πολιτική. Εγώ θυμώνω με τους διαμαρτυρόμενους, τους αγανακτισμένους στην πλατεία Συντάγματος, που μένουν μόνο μπροστά από τη Βουλή. Μα το μεγαλύτερο μέρος της Βουλής είναι κάποιοι άνθρωποι εξαρτημένοι, μην κοροϊδευόμαστε, από τα Μ.Μ.Ε και από κάποιες μεγάλες μονάδες.

Έτσι λοιπόν, οι πνευματικοί άνθρωποι δεν είναι ανάγκη να μπούνε στη Βουλή, προς Θεού, για να συμμετέχουν πολιτικά. Μπορούν στη δουλειά τους μέσα, την τέχνη τους να την κάνουν ωφέλιμη και οπουδήποτε τους δίνεται η ευκαιρία να λένε τα πράγματα με το όνομά τους. Γιατί η διαφορά μεταξύ τέχνης -γραμμάτων και τεχνών- και πολιτικής, είναι τεράστια. Η τέχνη υπηρετεί την αλήθεια, η πολιτική υπηρετεί τη σκοπιμότητα. Δεν υπάρχει καμία εξουσία που θα σταθεί στα πόδια της χωρίς συμβιβασμούς. Δεν μπορεί να έχουμε σχέση εμείς με την εξουσία, όταν εμείς τη λέξη συμβιβασμός, δεν την έχουμε στο λεξιλόγιό μας. Όσο μπορούμε, μην κάνουμε και τους έξυπνους.

Πιστεύετε ότι υπάρχει κάποια προοπτική στις πολιτικές κινήσεις και πρωτοβουλίες πολιτικών προσώπων, αλλά και απλών πολιτών που εμφανίζονται στο προσκήνιο τελευταία;

Δύσκολο. Δύσκολο για τρεις λόγους. Ο πρώτος είναι η κατάρα του Έλληνα, δύο αν μαζευτούν, θα τσακωθούν αμέσως, σκεφτείτε 10, 20 και 50, και δεν είναι τώρα μόνο αυτό. Γιατί θυμώνω με μερικούς που λένε που καταντήσαμε. Που καταντήσαμε; Γιατί η ιστορία του 1821 είναι λουλούδια μόνο; Ας διαβάσουμε Μακρυγιάννη, σκοτωνόμαστε, κλεβόμαστε μεταξύ μας. Αλλά έτσι γίνονται οι αγώνες. Γιατί η Γαλλική Επανάσταση έγινε με λουλούδια; Η Σοβιετική Επανάσταση; Από το Σπάρτακο μέχρι σήμερα, όλες οι επαναστάσεις είχαν και αίμα και αδικίες.

Αλλά έτσι αλλάζει ο κόσμος.

Και κάτι που το έχω επισημάνει πολλές φορές. Από το Σπάρτακο μέχρι το Γκάντι, από το Γρηγόρη Λαμπράκη μέχρι τον Πάλμε, και μέχρι πάρα πολλούς σημαντικούς ανθρώπους, οι περισσότεροι δεν άσκησαν εξουσία, αλλά είτε με τη θυσία τους, είτε με τη συνεπή στάση τους, άλλαξαν τον κόσμο. Από την ώρα που παίρνεις μία εξουσία, ή κάνεις επανάσταση ή συμβιβάζεσαι. Είναι αυτό που έχει πει και ένας μεγάλος, δικός μας. Όταν σε κολλήσουνε στον τοίχο, δύο πράγματα μπορείς να πάθεις, ή λυγάς, πέφτεις κάτω ή σκοτώνεις. Αλίμονό μας αν οδηγήσουμε τον ελληνικό λαό στο δεύτερο, στην έκρηξη επί δικαίων και αδίκων. Αλίμονό μας.

Ένας άλλος πνευματικός άνθρωπος, ο Μίκης Θεοδωράκης συνεχίζει να εκφράζει την πολιτική του τοποθέτηση, πέρα από την τέχνη του και μέσα από την "Κίνηση Ανεξάρτητων Πολιτών", για την οποία έχει δεχτεί και ποικίλες κριτικές. Ποια είναι η δική σας στάση απέναντι σε αυτή την πρωτοβουλία;

Έχω την τύχη και την τιμή με το Μίκη να είμαστε 40-50 χρόνια δίπλα. Από τους Λαμπράκηδες, μετά φτιάξαμε την Επιτροπή Ελληνοτουρκικής Φιλίας και τελευταία φτιάξαμε και τη Σπίθα. Από τους Λαμπράκηδες είχαμε περιπέτειες, ενδοκομματικές.

Μετά φτιάξαμε την Επιτροπή Ελληνοτουρκικής Φιλίας, που κηρύξαμε αυτή την ενιαία πολιτική μεταξύ των λαών, περιφρονώντας τις εξουσίες. Μας διέλυσαν. Τον Αζίζ Νεσίν, τους εκπρόσωπους δηλαδή της Τουρκίας που ήτανε στην επιτροπή, τον κάψανε ζωντανό, το Γιασάρ Κεμάλ τον εξόντωσαν και εμάς μας διέλυσαν αποκαλώντας μας προδότες, και κατηγορώντας μας ότι πουλάμε τα ιδανικά στην Τουρκία. Ενώ, εμάς ο στόχος μας ήταν απλός. Αν αφήσουν οι ξένες δυνάμεις, οι ξένοι προστάτες, τους δύο λαούς, τους Τούρκους και τους Έλληνες να ζήσουν ειρηνικά, η περιοχή μας θα είναι μία από τις πλουσιότερες περιοχές του κόσμου. Αυτό το ξέρουμε εμείς από πολλά χρόνια, τώρα το μαθαίνει ο κόσμος, τι κρύβει το υπέδαφός μας. Τώρα το μαθαίνει ο κόσμος ότι κάτω από τη θάλασσά μας, κάτω από τη γη μας, δεν είναι μόνο το πετρέλαιο, είναι χρυσός, είναι ουράνιο, είναι φυσικό αέριο, αξίας τρισεκατομμυρίων. Τώρα το ανακαλύψανε. Λίγοι όμως ξέρουν ότι δυστυχώς, τα περισσότερα από αυτά τα μέρη τα έχουν δώσει σε χρήση σε πάρα πολλές ξένες εταιρείες, οι περισσότερες αμερικάνικες.

Μετά αρχίζω τον πρώτο καβγά με το Μίκη, όταν πήγε βουλευτής του Μητσοτάκη. Δε με ενδιαφέρει ο Μητσοτάκης, η Νέα Δημοκρατία, προς Θεού, αλλά τι δουλειά είχαμε εμείς να δέσει ο αρχηγός μας, ο άνθρωπος στον οποίο πιστεύαμε, με μία άλλη εντελώς τοποθέτηση. Βρήκε μία δικαιολογία ο Μίκης.

Μετά από 2-3 χρόνια συνήλθε, ξανασμίξαμε. Δημιουργούμε την "Σπίθα". Η "Σπίθα" ένα νόημα είχε, λυπάμαι που σας μιλάω σε α' πρόσωπο, αλλά τυχαίνει να είμαι από τους πρώτους ανθρώπους μαζί με το Μίκη, που ξεκινήσαμε αυτή την ιστορία και μετά έγινε η πρώτη ομάδα. Η "Σπίθα" είχε ένα νόημα μόνο, εμείς οι παλιοί να βοηθήσουμε, να ενημερώσουμε, να ξεσηκώσουμε, όσο μπορούμε να μυήσουμε, τα νιάτα, τους νέους ανθρώπους. Και όταν λέω νιάτα, εννοώ από 20 μέχρι 50-60, και όχι 80άρηδες που είμαστε εμείς. Εμείς, δε θα μπορούσαμε καθόλου να ασχοληθούμε με εξουσία. Εμείς θα μπορούσαμε να ηγηθούμε, να είμαστε μαζί, παρέα, αλλά όχι να γίνουμε πρωθυπουργοί, όχι να γίνουμε κόμμα. Και προπάντων να στηριχτούμε σε εντελώς νέες δυνάμεις ή να δώσουμε τη σκυτάλη σε νέες δυνάμεις. Όταν ξαφνικά άρχισαν να πνίγουν στην κυριολεξία τη "Σπίθα", κάποιοι συνυπεύθυνοι για το κατάντημα της Ελλάδας, εμείς 2-3 αρνηθήκαμε, και εκεί τα σπάσαμε με το Μίκη. Το κατάλαβε, το είδε.

Δεν μπορώ να μιλήσω για το Μίκη πολύ, γιατί ότι και να κάνει ο Μίκης θα μείνει στην ιστορία σαν μία από τις μεγαλύτερες προσωπικότητες μουσικές, αγωνιστικές. Τώρα είναι λίγο κουρασμένος και εύχομαι, σας βεβαιώνω, να ζήσει κι άλλα χρόνια, γιατί όσα λάθη κατά τη γνώμη μας και να κάνει -τα οποία δεν παραδέχεται, και καλά κάνει- είναι μία τέτοια μεγάλη προσωπικότητα, που όσο γίνεται, πρέπει να υλοποιήσει ή να δικαιώσει αυτή τη φράση που λέει ο λαός: "τα στερνά τιμούν τα πρώτα". Με σεβασμό μιλάω.

"Ένα ποτάμι θάλασσα" είναι 15 ιστορίες μιας ολόκληρης ζωής, μιας ολόκληρης γενιάς. Μιλάω για το νέο σας βιβλίο, το οποίο είναι μία εξομολόγηση προσωπική;

Δεν είναι προσωπική, είναι ουσιαστικά 15 κομμάτια ζωής μιας ολόκληρης γενιάς, δε μ' αρέσει να μιλάω σε πρώτο πρόσωπο. Δεν κάνω το σεμνό, αλλά εγώ με τη γυναίκα μου, την Έλλη, έχουμε αυτό τον τρόπο ζωής. Τώρα που καθόμαστε και έχουμε δυο παιδιά, έχουμε εγγονάκι, το Στέφανο, και μόνοι μας πια βλέπουμε τις φωτογραφίες μας, αναρωτιόμαστε, εμείς τα κάναμε όλα αυτά; Πότε τα κάναμε; Ας πούμε η Έλλη πήρε βραβείο, φεστιβάλ, Κάννες, πράματα, βγήκαμε, το σκάσαμε στη δικτατορία και λέμε πότε τα κάναμε όλα αυτά; Ήταν ένας τρόπος ζωής όμως.

 Όπως και τώρα, αυτό που κάνουμε και έρχονται και μας λένε πώς αντέχετε, δεν το καταλαβαίνουμε, είναι τρόπος ζωής. Ίσως γιατί η γενιά μας, η γενιά μου, όχι της Έλλης γιατί είναι μικρότερή μου, δεν βγήκαμε στο θέατρο επειδή θέλαμε να γίνουμε ηθοποιοί, αναγκαστήκαμε να γίνουμε ηθοποιοί. Δεν μπαίναμε σε πανεπιστήμια λόγω φρονημάτων. Αλλά επειδή εγώ από μικρό παιδί ήμουν ανήσυχος, έγραφα.

Είχα μπλέξει με την παρέα του Αλεξανδράκη, της Συνοδινού και μου λέγανε ότι έχω ταλέντο. Και με βάλανε να δώσω εξετάσεις στο "Εθνικό". Ούτε εκεί με "μπάσανε", διότι έπρεπε κι εκεί να έχεις πιστοποιητικό κοινωνικών φρονημάτων. Και έτσι ήμουνα τυχερός να πάω σε μία σχολή, όπου ήταν μαζεμένοι όλοι οι διωγμένοι από τα πανεπιστήμια, ονόματα μεγάλα τώρα, τι Καραντινός, τι Κουν, τι Παπάς. Σκεφτείτε ερχόταν ο Ελύτης, ο Σικελιανός, ο Παπανούτσος, και εκεί έμαθα κάποια καλά ελληνικά γράμματα.

Έτσι λοιπόν, αυτή τη στιγμή, αυτό το βιβλίο είναι απολογισμός μιας γενιάς, από τα δέκα μας έως σήμερα. Απλώς είναι κομμάτια-κομμάτια, τα οποία το ένα δένει με το άλλο και είναι σαν μία αλυσίδα, σαν ένα μυθιστόρημα θα μπορούσα να πω, μιας γενιάς όπου εκεί υπάρχω κι εγώ. Το τελευταίο-τελευταίο κομμάτι που το ονομάζω "ο αποχαιρετισμός", που ουσιαστικά εκεί είναι ένα ζευγάρι που έχει επηρεάσει τη ζωή μου, αλλά θα μπορούσε αυτό το ζευγάρι να είμαι και εγώ με την Έλλη. Και γι' αυτό αν δείτε η αφιέρωση δεν είναι στην Έλλη μου, λέω "στην Αρετή μου, ο Αριστείδης της", γιατί είναι οι ήρωες του τελευταίου διηγήματος. Γιατί δε μ’ αρέσει να πω "στη γυναικούλα μου", δε μου αρέσουν αυτά.

Επίσης, υπάρχουν αρκετά κομμάτια, μεταξύ των οποίων δύο, τα πιο μεγάλα θα μπορούσαν να είναι μυθιστορήματα, η ιστορία της πατρίδας μας στα προπολεμικά και στα μεταπολεμικά χρόνια. Γιατί δεν είναι ένα βιβλίο απλώς με διηγήσεις, είναι με ντοκουμέντα, είναι με ιστορικές στιγμές, είναι με στοιχεία, όπου πραγματικά μία από τις καλύτερες κριτικές που έχω πάρει είναι ότι αυτό το βιβλίο είναι ιστορικό, γιατί υπάρχουν ντοκουμέντα που δεν τα ξέρει κανείς. Ίσως, γιατί δε μ' άρεσε να τα δείχνω. Εδώ όμως, στο φουαγιέ που βρισκόμαστε, μπορείτε να δείτε κάποια κομμάτια από αυτά που κάναμε σε αυτά τα 40 χρόνια που είμαστε στο θέατρο ΑΛΦΑ.

Κύριε Ληναίε πρόσφατα, βραβευθήκατε από τον όμιλο για την UNESCO, τεχνών λόγου και επιστημών για την Ελλάδα, για το σύνολο του έργου σας και το τελευταίο σας βιβλίο. Πώς νιώσατε για τη διάκριση αυτή;

Σας βεβαιώ δεν το περίμενα. Επειδή το τελευταίο διάστημα εγώ δεν έχω καμία σχέση με τα Μ.Μ.Ε. για πολλούς και διάφορους λόγους και κυρίως γιατί δεν μπορώ να συνεργάζομαι και να πηγαίνω στα κανάλια, και δεν μπορώ να είμαι σε ένα κανάλι και να καταγγέλλω ή να μιλάω ελεύθερα όταν αυτό το κανάλι είναι συνυπεύθυνο για πάρα πολλά πράγματα στην Ελλάδα, δεν μπορώ και δεν πάω. Έτσι λοιπόν, δεν έχω καμία ενημέρωση για μένα. Ευτυχώς όμως, το διαδίκτυο, με όλα τα ελαττώματά του, προσφέρει τουλάχιστον αυτή την άνεση σε κάποιους σαν κι εμάς. Το διαδίκτυο ενημερώνει τον κόσμο για κάποιους που δεν είναι στη δημοσιότητα της τηλεόρασης. Εκεί λοιπόν, κάποιοι σοβαροί άνθρωποι που τα παρακολουθούν, ανακαλύψανε ότι έχω κάνει κι εγώ κάποια πράγματα στη ζωή μου και όταν τα μελετήσανε, είπανε ότι αξίζω να το πάρω.

Εγώ στη ζωή μου δεν έχω πάρει βραβεία πολλά. Το μεγαλύτερο βραβείο για μένα είναι ότι όταν στα χρόνια της δικτατορίας που παίζαμε το "Καληνύχτα Μαργαρίτα" -το απαγορεύανε, το ξαναεπιτρέπανε, περιπέτειες ολόκληρες- οι πολιτικοί κρατούμενοι στις φυλακές του Κορυδαλλού, πήρανε το βιβλίο, το ντύσανε με κάλυμμα από σπιρτόξυλα και κορδόνια, μου βάλανε αφιέρωση με σφραγίδα των φυλακών. Αυτό για μένα ήταν από τα ωραιότερα πράγματα, τα σημαντικότερα, και το έχω κρατήσει για τα παιδιά μου.

Η δεύτερη αναγνώριση που μου κάνανε, ήταν από το θεατρικό μουσείο, που με βράβευσε για όλη μου την πορεία στο θέατρο, με το βραβείο "Βεάκη". Και άλλη μία τιμή από την πατρίδα μου, από την οποία έφυγα διωγμένος, αλλά πήρα μία μικρή ρεβάνς. Δε με έκαναν ποτέ πρόσκοπο, λόγω φρονημάτων, για να μη "μολύνω" τους υπόλοιπους. Κι όμως, πριν από 4 χρόνια με βράβευσαν, όχι επειδή είμαι καλός ηθοποιός, αλλά επειδή έκανα αυτό το παραπάνω που έχω προσφέρει στον τόπο και την πατρίδα. Έτσι λοιπόν, με έκαναν πρόσκοπο. Αυτά είναι τα συγκινητικά.

Και αυτό τώρα τελευταία, που ξαφνικά ήρθε η UNESCO. Φαίνεται ότι παρακολούθησαν κάποιοι άνθρωποι που εκτίμησαν, θέλω να πιστεύω ότι θα το κάνουν και σε κάποιους άλλους αφανείς.

Κύριε Ληναίε, ηθοποιός, συγγραφέας, πολιτικός, αρθρογράφος, αυτές είναι οι πολλαπλές εκφράσεις ενός ανήσυχου ανθρώπου;

Εξαρτάται. Υπάρχουν πολλοί άνθρωποι που αφοσιώνονται σε κάτι και τους λατρεύω γι’ αυτό. Εγώ δεν μπόρεσα ποτέ. Υπάρχουν πάρα πολλοί, σπουδαίοι άνθρωποι που ασχολήθηκαν με πολλά, και χάθηκαν και έμεινε μία από τις ιδιότητές τους και ανάποδα. Υπάρχουν πολλοί σπουδαίοι άνθρωποι που ασχολήθηκαν μόνο με ένα και έχουνε μείνει στην ιστορία. Δηλαδή, θα σας πω απλώς ποιοι είναι οι μεγάλοι μου δάσκαλοι. Είναι ο Τσάρλυ Τσάπλιν, που έκανε τα πάντα, είναι ο Λεοντάρντο Ντα Βίντσι. Κανείς δεν ξέρει ότι ο Λεονάρντο Ντα Βίντσι ήτανε πολιτικός. Είναι ο Κίντερ Γρας. Είναι ο Ντάριο Φο, ο οποίος είναι ο μόνος δάσκαλός μου που δεν ασχολήθηκε καθόλου με την πολιτική, εγώ το έκανα το λάθος και έγινα βουλευτής, ο Ντάριο Φο δεν έχει ασχοληθεί, αλλά σας βεβαιώνω ότι δεν μετανιώνω, δεν το ξανακάνω να βάλω για βουλευτής. Και βουλευτής έγινα, και δημοτικός σύμβουλος έγινα και γραμματέας πολιτισμού του ΠΑΣΟΚ έγινα, αλλά δεν τα ξανακάνω.

Κύριε Ληναίε σας ευχαριστούμε θερμά, ήταν μεγάλη η τιμή που μας κάνατε.